ผู้สูงวัยจำนวนไม่น้อยก้าวเข้าสู่โลกดิจิทัลด้วยสภาพบังคับให้ต้องปรับตัว บางส่วนขาดทักษะดิจิทัล เผชิญกับข้อมูลลวง อาชญากรรมทางไซเบอร์ ตกเป็นเหยื่อสียเงินจำนวนมาก ปัญหานี้จึงเป็นโจทย์ให้นักวิชาการคณะวิทยาการสื่อสาร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี แสวงหาแนวทางในการส่งเสริมการรู้เท่าทันสื่อ ข้อมูลข่าวสาร และดิจิทัลให้แก่กลุ่มผู้สูงอายุ ด้วยความมุ่งหวังที่จะลดความเหลื่อมล้ำด้านดิจิทัลที่กำลังกลายเป็นปัญหาสำคัญในสังคมดิจิทัลทั่วโลก
จากปัญหาดังกล่าวจึงเป็นที่มาของการพัฒนา “คู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัล” โดยมี “ผู้ช่วยศาสตราจารย์ปวิชญา ชนะการณ์” อาจารย์ประจำสาขานิเทศศาสตร์ เป็นหัวหน้าทีม ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของโครงการเสริมสร้างความร่วมมือเพื่อยกระดับการรู้เท่าทันสื่อ เฝ้าระวังสื่อ และสร้างสรรค์สื่อของประชาชนจังหวัดภาคใต้ตอนล่าง หรือเรียกสั้น ๆ ว่า “คนใต้เท่าทันสื่อ” สนับสนุนโดยกองทุนพัฒนาสื่อปลอดภัยและสร้างสรรค์
ผู้ช่วยศาสตราจารย์ปวิชญา กล่าวว่า จุดเริ่มต้นของการออกแบบและพัฒนาคู่มือนี้เป็นการทำงานร่วมกับนักวิชาการด้านการสื่อสารที่ทำงานใกล้ชิดกับชุมชนและสังคมสูงวัยมาอย่างต่อเนื่อง โดยได้รวบรวมปัญหาการใช้สื่อดิจิทัลจากแกนนำผู้สูงอายุจาก 5 จังหวัดภาคใต้ตอนล่าง ได้แก่ สตูล สงขลา ปัตตานี ยะลา และนราธิวาส พบว่าผู้สูงอายุได้อพยพมาสู่การเป็นผู้ใช้สื่อดิจิทัลอย่างจริงจัง ทั้งการสื่อสารกับครอบครัว การติดตามและส่งข้อมูลข่าวสารระหว่างกัน การซื้อขายออนไลน์ เป็นต้น ปัญหาที่พบมากคือการแพร่กระจายของข้อมูลเท็จ ข่าวปลอม และกลโกงที่แฝงมาในรูปแบบต่าง ๆ
“ผู้สูงวัยยังขาดเครื่องมือการเรียนรู้ที่สอดคล้องกับบริบทสื่อสมัยใหม่ คู่มือเล่มนี้จึงไม่ได้มุ่งสอนเทคโนโลยีที่ซับซ้อน แต่เน้นการเสริมภูมิคุ้มกันทางความคิด เพื่อให้ผู้สูงอายุรับมือกับสื่อได้อย่างมั่นใจ คู่มือมีความครบถ้วนทั้งด้านเนื้อหา กระบวนการเรียนรู้ และการนำไปใช้จริง และได้เพิ่มเติมเนื้อหาเกี่ยวกับแนวทางจัดกิจกรรมการเรียนรู้ ซึ่งแกนนำผู้สูงวัยในพื้นที่สามารถนำไปปรับใช้และขยายผลได้อย่างเป็นรูปธรรม”
หนึ่งในหลักการสำคัญของการจัดทำ “คู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัล” คือ การสื่อสารด้วยความเคารพและเข้าใจในความเป็นกลุ่มคนที่มีประสบการณ์ชีวิตสูง แต่ทุกท่านพร้อมเรียนรู้หากได้รับการอธิบายอย่างเหมาะสม เนื้อหาในคู่มือจึงใช้ภาษาที่เรียบง่าย ไม่ซับซ้อน เน้นการนำไปใช้งานจริง คู่มือดังกล่าวผ่านการประเมินจากผู้ทรงคุณวุฒิที่มีความเชี่ยวชาญด้านการรู้เท่าทันสื่อและผู้ที่ทำงานกับผู้สูงอายุ ข้อมูลในคู่มือมุ่งเน้นการให้ความรู้ การตั้งคำถามชวนคิด เช่น การหยุดคิดก่อนแชร์ การตรวจสอบแหล่งที่มา การตั้งข้อสงสัยกับข้อมูลที่กระตุ้นอารมณ์มากเกินไป
“เราไม่ได้บอกว่าอะไรถูกหรือผิดอย่างเดียวค่ะ แต่ชวนให้ผู้สูงวัยคิดและตัดสินใจด้วยตัวเอง นี่คือการคืนพลัง ไม่ใช่การควบคุม นอกจากนี้ยังมีแบบทดสอบก่อนและหลังเพื่อให้เกิดความเข้าใจในเนื้อหาแต่ละบทมากยิ่งขึ้นด้วยค่ะ”
ในฐานะนักวิชาการ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ปวิชญา มองว่า งานบริการวิชาการที่ดีต้องไม่หยุดอยู่แค่รายงานการดำเนินงานหรือบทความ แต่ต้องแปลงองค์ความรู้ให้คนทั่วไปนำไปใช้ได้จริง คู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัลจึงถูกออกแบบให้มีตัวอย่างใกล้ตัว กรณีศึกษา และคำแนะนำที่เชื่อมโยงกับชีวิตประจำวัน
การพัฒนาคู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัลไม่ได้เกิดขึ้นจากมุมมองจากผู้เชี่ยวชาญเพียงฝ่ายเดียวแต่เปิดพื้นที่ให้ผู้สูงวัยเข้ามามีส่วนร่วมตั้งแต่เริ่มต้น การรับฟังความคิดเห็น การทดลองใช้ ไปจนถึงการให้ข้อเสนอแนะ เกี่ยวกับการจัดพิมพ์เพื่อนำมาปรับปรุงเนื้อหาให้สอดคล้องกับการใช้งานจริง การออกแบบรูปเล่มที่เหมาะสมกับผู้ใช้
“คู่มือนี้อาจเริ่มจากวัยเก๋า แต่ทุกวัยสามารถเรียนรู้จากคู่มือดังกล่าวได้ด้วย โดยเฉพาะการสร้างบทสนทนาในครอบครัว พื้นที่ในบ้านควรเป็นพื้นที่ปลอดภัยที่ผู้สูงอายุกล้าพูด กล้าเล่า หากเคยเผชิญเหตุการณ์ถูกหลอกลวง เพราะการเข้าใจร่วมกันคือเกราะป้องกันที่สำคัญที่สุดค่ะ”
ผู้ช่วยศาสตราจารย์ปวิชญา กล่าวอีกว่า มหาวิทยาลัยมีบทบาทสำคัญในการเป็นสะพานเชื่อมระหว่างองค์ความรู้กับสังคม โดยเฉพาะในยุคที่ประเทศไทยกำลังก้าวเข้าสู่สังคมสูงวัยอย่างสมบูรณ์ คู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัลจึงไม่ใช่เพียงสื่อการเรียนรู้ แต่เป็นตัวอย่างของการนำความรู้ด้านนิเทศศาสตร์มาใช้แก้ปัญหาสังคมอย่างเป็นรูปธรรม และสะท้อนว่าการสื่อสารที่ดี สามารถสร้างการเปลี่ยนแปลงเชิงบวกได้จริง
“สิ่งที่เกิดขึ้นจากการนำคู่มือนี้ไปใช้ประโยชน์ในช่วงที่ผ่านมา คือ ทำให้ผู้สูงอายุมีความปลอดภัยในการใช้สื่อดิจิทัล และส่งผลต่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตของแต่ละท่านด้วย เมื่อแกนนำผู้สูงอายุนำคู่มือไปใช้ในชุมชน ท่านก็เกิดความภาคภูมิใจในคุณค่าของตนเองที่ท่านเป็นพลังสำคัญในการยกระดับสังคมสูงวัยด้วยตัวของท่านเอง ซึ่งเป็นหมุดหมายที่สำคัญของการดำเนินงานในครั้งนี้ของทีม”
สำหรับการนำ“คู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัล” ไปใช้ประโยชน์ในพื้นที่นั้น โครงการเสริมสร้างความร่วมมือเพื่อยกระดับการรู้เท่าทันสื่อ เฝ้าระวังสื่อ และสร้างสรรค์สื่อของประชาชนจังหวัดภาคใต้ตอนล่าง มีการจัดอบรมแกนนำสูงวัยเท่าทันสื่อ จำนวน 27 คน เมื่อเดือนพฤษภาคม 2568 ที่ผ่านมา เพื่อให้ความรู้และทักษะเกี่ยวกับการรู้เท่าทันสื่อ ข้อมูลข่าวสาร และดิจิทัล (MIDL) การแนะนำคู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัล และการนำสาระการเรียนรู้จากคู่มือมาทดลองปฏิบัติจริง มีการสรุปบทเรียน จากนั้นแกนนำดังกล่าวจะร่วมกันออกแบบกิจกรรมการเรียนรู้ MIDL ให้แก่สมาชิกในชุมชนและองค์กรของตนเอง โดยใช้คู่มือเป็นแนวทางในการจัดกิจกรรม ซึ่งมีผู้สูงอายุเข้าร่วมกระบวนการเรียนรู้แล้ว จำนวน 301 คนใน 5 จังหวัดภาคใต้ตอนล่าง และในปี 2569 นี้ มีแผนที่จะขยายการนำคู่มือวัยเก๋าเท่าทันสื่อดิจิทัลไปใช้ประโยชน์ให้มากขึ้น
สำหรับผู้สนใจนำคู่มือฉบับนี้ไปศึกษาและต่อยอดองค์ความรู้ สามารถดาวน์โหลดได้ที่
เรียบเรียงโดย ….นางสาวพัชรกัญญ์ ยังปากน้ำ
